Biblioteka Zespołu Szkół nr 1 im.Władysława Grabskiego w Lublinie: Powtórka z biblioteką

Nie tylko dla Maturzystów!

OŚWIECENIE

NAZWA EPOKI

Termin „oświecenie” wywodzi się z niemieckiego Aufklarung (rozjaśnienie). Do jego spopularyzowania przyczyniło się dzieło Immanuela Kanta „Co to jest oświecenie?”, w którym autor wyjaśnia, że „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem”. Cytat ten wskazuje na dążenia przedstawicieli nowego nurtu myślowego, którzy pragnęli rozwoju intelektualnego jednostki oraz jej usamodzielnienia. W Anglii stosowano wyrażenie „wiek rozumu”, we Francji „wiek filozofów” i „wiek świateł”, ponadto funkcjonowały również nazwy „okres racjonalizmu” i „wiek klasycyzmu”.

OŚWIECENIE W EUROPIE

Oświecenie to epoka współtworząca prawie cały wiek XVIII, zahaczająca również o wiek XIX. Umownie zamykają ją ważne wydarzenia historyczne z terenów Francji: rozpoczyna je koniec panowania Ludwika XIV a kończy rewolucja francuska. Jest to czas wielkiego rozwoju kultury i stopniowej kompromitacji porządku politycznego opartego na dynastiach i wojnach. W trakcie jej trwania zanegowano autorytet religii oraz absolutyzmu, narodził się kapitalizm, rozwijały się różne dziedziny nauki (czego konsekwencją było wynalezienie termometru, spadochronu, balonu), walczono z zabobonami i zacofaniem.

W 1776 roku na niepodległość wybijają się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i ogłaszają pierwszą na świecie demokratyczną konstytucję. W 1789 roku we Francji wybucha rewolucja rozpoczęta zburzeniem Bastylii – symbolu starego porządku. Zgromadzenie Narodowe ogłasza Deklarację Praw Człowieka i Obywatela kładącej kres absolutyzmowi królewskiemu i zrównanie w prawach wszystkich stanów. Głoszone jest hasło: „Równość. Wolność. Braterstwo”.

Wielka Rewolucja Francuska jest wydarzeniem, które rozpoczęło kryzys formacji oświeceniowej. Zburzyła ona, co prawda, stary porządek, ale nie przyniosła, jak oczekiwano, rozwiązania wszelkich trudnych problemów społecznych. Co więcej, ujawniła szereg nowych, z którymi należało się zmierzyć.

OŚWIECENIE W POLSCE

Przejście od baroku do oświecenia w Polsce było wieloetapowym procesem, trudno zatem jednoznacznie wyznaczyć cezurę między nimi. Długo spierano się o datę początkową, a także o periodyzację epoki. Powszechnie przyjmuje się jej trzyetapowość, wyróżniając

trzy fazy powiązane ściśle z wydarzeniami politycznymi, które miały wtedy miejsce w Rzeczypospolitej:

1740-1764 – faza wstępna – elementy wczesnego oświecenia występowały wówczas razem z elementami kultury charakterystycznymi dla epoki saskiej (schyłkowego baroku, sarmatyzmu).

1764-1795 – główna, dojrzała faza polskiego oświecenia przypadająca na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego – stąd jej nazwa oświecenie stanisławowskie. Powstaje wówczas „Monitor”, Szkoła Rycerska, obraduje Sejm Wielki i uchwala Konstytucję 3 Maja. Oświecenie stanisławowskie trwało do utraty niepodległości przez Rzeczpospolitą w 1795 r.

1795-1822 – po III rozbiorze Polski oświecenie weszło w fazę późną – postanisławowską, porozbiorową. Pod koniec tego okresu wyraźnie dochodzą do głosu elementy światopoglądu romantycznego. Jako umowną datę graniczną wymienia się rok 1822, kiedy to Adam Mickiewicz wydał swoje Ballady i romanse. Definitywny kres zmierzającego ku schyłkowi Oświecenia przyniosło powstanie listopadowe.

POJĘCIA ZWIĄZANE Z EPOKĄ

Racjonalizm - kierunek filozoficzny wskazujący na rozum jako jedyne nadrzędne narzędzie poznania prawdy. Twórcą tego sytemu był Kartezjusz (1596 – 1650), którego sformułowanie „Cogito ergo sum” (Myślę, więc jestem) wykorzystywane było przez ludzi oświecenia i funkcjonowało niemal jako naczelne hasło epoki. Założenie, zgodnie z którym jedynie to, co można wyjaśnić za pomocą rozumu, jest prawdziwe, już u podstaw kwestionowało wiarę i dogmaty.

Empiryzm - pogląd, zgodnie z którym poznanie świata jest możliwe jedynie za pomocą doświadczenia. Prawdziwe jest tylko to, co można sprawdzić drogą indukcyjną. Twórcą tego kierunku filozoficznego był Franciszek Bacon.

Deizm - doktryna filozoficzno-religijna, według której Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego funkcjonowanie. Wśród znanych deistów wspomnieć należy Diderota i Woltera.

Ateizm - pogląd filozoficzny negujący istnienie Boga oraz świata pozagrobowego. Przedstawicielem tej filozofii był Paul Holbach (współautor Encyklopedii).

Krytycyzm - postawa poznawcza, nakazująca kontrolę prawdziwości powszechnie uznanych sformułowań i twierdzeń, a także rozważenie własnych przekonań w odniesieniu do nowych okoliczności. W oświeceniu została poddana krytycznemu oglądowi tradycja religijna.

Libertynizm - ruch umysłowy, który nawiązywał do renesansowego humanizmu. Opierał się na wolnomyślicielstwie i laickiej postawie. Powstał w XVII stuleciu we Francji i kwestionował autorytet Kościoła, nawołując do swobodnego stosunku wobec zasad etycznych.

Utylitaryzm - inaczej użyteczność. Doktryna etyczna, wedle której jednostka powinna być użyteczna, a wówczas jej działania, ukierunkowane na pomoc innym ludziom, przełożą się na wzrost jej znaczenia w społeczeństwie.

Sensualizm - pogląd filozoficzny wskazujący na zmysłowe wrażenia, które są odbiciem świata rzeczywistego jako jedyne prawdziwe źródło wiedzy.

FILOZOFIA

Fakt, że epoka oświecenia bywa również fakultatywnie nazywana „wiekiem filozofów”, wskazuje na ogromny wpływ ówczesnych myślicieli. Filozofia francuskiego oświecenia była antyfeudalna i krytykowała autorytet religii, a angielskie myślicielstwo bazowało na światopoglądzie Franciszka Bacona (1561-1626). Warto jeszcze wspomnieć Kartezjusza, który wprawdzie tworzył wcześniej, jednakże jego przekonania były dla wielu źródłem inspiracji.

Wolter (Francis Marie Arouet)

Był jednym z najbardziej znanych myślicieli epoki. Francuski filozof opowiadał się za równością wszystkich ludzi wobec prawa, a także uznaniem zasady, że każda jednostka może mieć własne przekonania (idea swobody myśli), o czym świadczą jego słowa: „Nie zgadzam się z tobą, lecz zawsze będę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów”. Wolter był racjonalistą i przeciwstawiał się fanatyzmowi religijnemu. Jako deista wierzył w istnienie Boga, który jest najwyższą instancją, twierdził nawet, że „jeśli nie byłoby Boga, trzeba by go wymyśleć”, jednak uważał, że jest On jedynie Stwórcą, który nie ingeruje w funkcjonowanie swego dzieła.

Denis Diderot

Postulował zwrócenie uwagi na naturę i nauki przyrodnicze. To właśnie na podstawie obserwacji świata przyrody wysnuł wniosek, że Bóg nie istnieje, bowiem nie ma tam śladów Jego działania. Według filozofa, społeczeństwa, które oddalają się od natury, są skazane na cierpienie, dlatego że to właśnie w świecie przyrody można odnaleźć podstawy moralności. Filozof zasłynął przede wszystkim jako współautor Encyklopedii. Dzieło to miało charakter subiektywny, było bardzo popularne w wielu państwach Europy i stanowiło swoisty wyznacznik dla wielu intelektualistów epoki. Encyklopedia składała się z 28 tomów, w których zawarto nie tylko powszechnie popularne poglądy, ale także wiadomości o najnowszych wówczas zdobyczy techniki i wiedzy.

Immanuel Kant

Ten niemiecki myśliciel był wielką indywidualnością oświecenia. Jego filozofia transcendentalna miała innowacyjny charakter. Kant głosił bardzo rygorystyczne przekonania dotyczące moralności (imperatyw kategoryczny – ogólna zasada moralna). Jedna z najdonioślejszych opinii na ten temat została zawarta w zdaniu: „Niebo gwieździste nade mną, prawo moralne we mnie”

John Locke

Według tego filozofa, człowiek rodzi się jako „czysta tablica” (tabula rasa), która w trakcie życia jest zapisywana. Locke uważał, że doświadczenia i wychowanie kształtują człowieka, mają wpływ na jego poglądy i zachowanie. Wskazywał na dwa sposoby zdobywania doświadczenia. Pierwszy wynika z oddziaływania na jednostkę czynników zewnętrznych, drugi to doświadczanie samego siebie (refleksje o sobie).

Jean – Jacques Rousseau

Był wielkim przeciwnikiem cywilizacji. To w postępie i uspołecznieniu jednostki upatrywał źródeł zła. Rousseau uważał, że z natury pochodzi wszelkie dobro, co odzwierciedlają jego słowa: „Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rąk stwórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka”. Wbrew, powszechnie panującemu w epoce, kultowi rozumu ludzkiego, twierdził, że to serce ma nadrzędną wartość. Był twórcą sentymentalizmu oraz autorem bardzo wówczas poczytnego dzieła Nowa Heloiza.

LITERATURA

W literaturze oświecenia współwystępowały trzy prądy:

Klasycyzm

Był dominującym nurtem w ówczesnej literaturze. Odzwierciedlał założenia bardzo popularnego w tej epoce filozofa, Kartezjusza, zgodnie z którymi to, co chce uchodzić za prawdziwe, powinno być jasne i proste. Dlatego też dążenia twórców były ukierunkowane na przekazanie uniwersalnych prawd w nieskomplikowanej formie. Sztuka powinna naśladować rzeczywistość, dlatego twórca musi zrezygnować z wszelkich dziwacznych i niezrozumiałych środków stylistycznych. Kategoria mimesis (odzwierciedlanie rzeczywistości) była jednym z podstawowych wyznaczników literatury. Język miał być z założenia komunikatywny, bowiem literatura miała mieć charakter dydaktyczno-moralizatorski (spełniała funkcje utylitarne). Na gruncie polskim ten wyznacznik był szczególnie respektowany. Bowiem dzieła polskiego oświecenia były bardzo zaangażowane w sprawy kraju, co ma bezpośredni wpływ na rozwój publicystyki. Wśród twórców klasycyzmu należy wymienić:

Ignacego Krasickiego Bajki, Satyry,

Franciszka Bohomolca Pan dobry;

Franciszka Dmochowski Sztuka rymotwórcza.

W klasycyzmie europejskim szczególne miejsce zajęła proza. Jej rozkwit miał miejsce w Anglii i Francji. Do najpopularniejszych dzieł ówczesnego okresu zaliczamy przygodową książkę Daniela Defoe Przypadki Robinsona Kruzoe. Pisarz stworzył nowy typ powieści przygodowej, której bohater zostaje odcięty od znanego sobie świata i jest samotnym rozbitkiem (robinsonada). Innym przykładem utworu, który był oparty na motywie podróży i zyskał ogromną popularność, był tekst Jonatana Swifta Podróże Guliwera. Powieść obfitowała w filozoficzne wątki.

Sentymentalizm

Nurt ten był opozycyjny względem klasycyzmu. Zamiast kultu rozumu, gloryfikowali sentymentaliści świat ludzkich uczuć, a pochwałę dobrodziejstw kultury zastępowali zachwytem nad pięknem przyrody. Wewnętrzne przeżycia i natura są najczęściej podejmowanymi tematami dzieł przedstawicieli tego nurtu. Taka treść utworu generowała nowy typ bohatera, który był człowiekiem wrażliwym, ufającym bardziej swoim uczuciom, aniżeli rozumowi. Podmiot ujawnia namiętności, które nim targają, jest zazwyczaj nieszczęśliwie zakochany. Najchętniej stosowanymi gatunkami w tym nurcie były powieść sentymentalna oraz sielanka. Nazwa prądu wywodzi się z tytułu powieści Laurence`a Sterne`a Podróż sentymentalna. Dzieło, będące literackim subiektywnym dziennikiem, obnażyło wrażliwą naturę podróżnika. Przedstawicielami sentymentalizmu byli:

Jean – Jacques Rousseau Nowa Heloiza;

Franciszek Karpiński Tęskność na wiosnę, Laura i Filon;

Franciszek Dionizy Kniaźnin Dwie lipy, Dwie gałązki.

Rokoko

Tematyka utworów powstałych w tym nurcie również wiązała się z miłością, jednak w przeciwieństwie do sentymentalizmu, była to miłość zmysłowa, namiętna. Jednak to nie temat był głównym wyznacznikiem tej literatury (wszak pisano również np. o filiżance). Ważniejszym elementem pisarstwa rokokowego była forma tekstu, która powinna wzbudzić swoją kunsztowną budową zachwyt. W przeciwieństwie do klasycyzmu, teksty miały cieszyć odbiorcę, pełnić jedynie funkcję rozrywkową, a nie utylitarną, dlatego były pozbawione treści ideologicznych. Przedstawicielami rokoka byli:

Choderlos de Laclos Niebezpieczne związki;

Jan Potocki Rękopis znaleziony w Saragossie;

Dionizy Kniaźnin Erotyki.

WALKA O NOWY KSZTAŁT PAŃSTWA

Burzliwe dzieje historyczne Polski były bezpośrednią przyczyną wielopłaszczyznowego zaangażowania postępowych działaczy w sprawy państwa. Działalność instytucji kulturalno-oświatowych rozwinęła się dzięki inspiracji i opiece króla Stanisława Augusta. Warto jednak pamiętać, że już wcześniej podejmowano działania, które wynikały z troski o losy ojczyzny. Oświeceniowi patrioci pragnęli zreformować szkolnictwo, kładli duży nacisk na czystość języka polskiego (walka z makaronizmami) oraz chcieli, by szkoła nie tylko kształciła, lecz także wychowywała świadomych obywateli. Krytykując np. sarmackie zacofanie, posługiwali się tekstami, które jednocześnie bawiły i kształtowały pożądane postawy.

SZKOLNICTWO

Bardzo ważnym osiągnięciem epoki była reforma szkolnictwa, dokonana m.in. przez Stanisława Konarskiego. W 1740 roku założył słynne Collegium Nobilium – pierwszą polską szkołę przeznaczoną dla młodzieży szlacheckiej, której program nauczania zrywał z tradycyjnymi formami i uwzględniał najnowsze tendencje oświeceniowej pedagogiki. Konarski ograniczył rolę łaciny i unowocześnił jej nauczanie, nacisk położył za to na język polski, języki nowożytne, przedmioty przyrodnicze i ścisłe Collegium miało przede wszystkim kształcić świadomych i światłych obywateli, zwracano więc uwagę na konieczność formowania obywatelskiej postawy wychowanków i umiejętności niezbędnych w życiu wyższych stanów.

W 1765 roku powołano Szkołę Rycerską, która powstała dzięki staraniom Stanisława Augusta Poniatowskiego. Była to pierwsza w Rzeczypospolitej szkoła świecka, która nie tylko jednak przygotowywała do służby wojskowej, lecz dawała wszechstronną i gruntowną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne. Hymnem Szkoły Rycerskiej był wiersz I. Krasickiego zaczynający się od słów: „Święta miłości kochanej ojczyzny”.

Canaletto Kościół Świętego Krzyża w Warszawie

Bardzo ważnym wydarzeniem, mającym wpływ na dalszą reformę szkolnictwa, było powołanie w 1773 roku Komisji Edukacji Narodowej (KEN) – instytucji mającej zająć się całością spraw związanych ze szkolnictwem wszystkich szczebli – jego organizacją i nadzorem. Wprowadzono zmiany w programie nauczania – zmniejszono ilość łaciny na rzecz większej liczbę godzin języka polskiego. Nauczano również historii, prawa, moralności, fizyki, geometrii i przyrody. Zdobyta wiedza miała być przez ucznia z łatwością wcielana w życie, miała kształtować obywatele światłego i nowoczesnego.

KEN wykonała olbrzymią pracę w zakresie reformy oświaty. Zadbała także o zaopatrzenie szkół w podręczniki dostosowane do nowego programu nauczania i w tym celu powołała w 1775 r. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którym kierował Grzegorz Piramowicz. Instytucja ta spełniła swoją rolę – wydano dwadzieścia dziewięć podręczników do różnych przedmiotów i to wyłącznie w języku polskim. Podręczniki te służyły do nauki także w latach utraty niepodległości przez Polskę.

CZASOPIŚMIENNICTWO

Początek regularnego czasopiśmiennictwa polskiego datuje się na pierwszą połowę

XVIII wieku. Do najważniejszych czasopism wydawanych w Oświeceniu w Polsce należy bez wątpienia „MONITOR” (wychodził w latach 1765-1785). Nazywany „czasopismem moralnym” stanowił wykładnię poglądów osób skupionych wokół króla Stanisława Augusta. Redagował go w pierwszym okresie I. Krasicki, korzystając także z artykułów Bohomolca, Konarskiego, Czartoryskiego i Naruszewicza. Na łamach „Monitora” poruszano różnorodne aktualne tematy, polemizo

wano z sarmacką tradycją i postulowano nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica. Autorzy ci brali w obronę mieszczan i chłopów, walczyli o tolerancję religijną i o świecką edukację. „Monitor” rozpowszechniał myśl Locke’a, Woltera, Rousseau. Zajmowano się także sprawami teatru i literatury oraz czystości i poprawności języka. Artykuły pisane były w nowych, krótkich formach publicystycznych – esejów, felietonów, reportaży, powiastek moralnych i filozoficznych, listów do redakcji.

Pierwszym czasopismem literackim były „ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE” – nieoficjalny organ obiadów czwartkowych, którego redaktorem został A. Naruszewicz. Wydawane w latach 1770-1777 „Zabawy” związane były z dworem królewskim, czasopismo stanowiło więc odbicie literackich upodobań tego środowiska, kształtowało postawy i estetykę na wzór klasycystyczny. Na łamach „Zabaw” ogłaszali swe oryginalne i tłumaczone utwory najwybitniejsi poeci czasów stanisławowskich, wprowadzając do ówczesnej świadomości literackiej bogaty repertuar form i kierunków.

TEATR

W ówczesnych czasach teatr pełnił bardzo doniosłą funkcję społeczną. Został założony z inicjatywy króla w 1765 roku. Otwarcie „sceny narodowej” miało ogromne znaczenie, bowiem do tej pory ta dziedzina sztuki była dostępna jedynie dla wybranych (jako instytucja dworska). Komedie, bardzo wówczas popularne, ośmieszały wady sarmatów, gromiły głupotę. Do najwybitniejszych i najbardziej zasłużonych ludzi teatru należą:

Franciszek Bohomolec Małżeństwo z kalendarza;

Wojciech Bogusławski Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale;

Franciszek Zabłocki Zabobonnik, Sarmatyzm;

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła.

PUBLICYSTYKA

Ze względu na rozwój czasopiśmiennictwa publicystyczne teksty docierały do coraz to liczniejszej grupy odbiorców. Popularność tych utworów możemy tłumaczyć tym, że podejmowano w nich najbardziej aktualne tematy, które, ponieważ były poważne i wiązały się z utratą niepodległości, wzbudzały duże zainteresowanie. Teksty publicystyczne zawierały programy polityczne (stosunek autora do liberum veto, władzy wykonawczej, sejmu itd.) i wskazówki dotyczące naprawy państwa. Dzieła te cieszyły się szczególnie dużym zainteresowaniem w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. Do najważniejszych publicystów epok oświecenia zaliczamy:

Stanisława Konarskiego O skutecznym rad sposobie;

Hugo Kołłątaja Prawo polityczne narodu polskiego;

Stanisława Staszica Przestrogi dla Polski.