Nie tylko dla Maturzystów!
Barok
( z port. barroco – „perła o nieregularnym kształcie”, z wł. –
dziwność, nietypowość).
Barok to nazwa stylu, która odnosi się do różnych dziedzin kultury,
poczynając od sztuk plastycznych: architektury, malarstwa i rzeźby przez
dzieła literackie, aż po muzykę. Barok można uznać za styl „totalny”,
obejmujący swoim zasięgiem wszystkie przejawy życia, ale też przenikający
większość warstw ówczesnego społeczeństwa.
Epoka trwała dość długo. W kulturze europejskiej jej początek przypada na
połowę XVI, a schyłek na koniec XVII wieku. Natomiast na terenie Polski barok
zaczyna i kończy się później.
W Polsce
wczesny
barok – przełom wieków XVI i XVII (od lat 80. XVI po
20. XVII wieku).
pełny barok – od
lat 30. po 70. XVII wieku (wg niektórych podziałów po rok 1700).
późny barok (schyłek)
– do lat 30. XVIII wieku (czasy saskie).
Pojęcia
związane z epoką
Kontrreformacja
W sytuacji zagrożenia katolicyzmu przez protestantyzm w XVI wieku Kościół
katolicki zaczął działanie mające na celu dbanie o swoich wiernych. Od postanowień,
które miały miejsce na soborze w Trydencie rozpoczęła się odnowa Kościoła.
Głównymi propagatorami kontrreformacji byli jezuici, czyli Towarzystwo Jezusowe
– zakon założony przez Ignacego Loyolę. Najważniejszym założeniem ich doktryny
było całkowite posłuszeństwo Bogu, a celem walka z reformacją. Zakon prowadził
działalność oświatową – zakładał szkoły, nazywane kolegiami. Skupiał się
również na sztuce. Dbano zarówno o literaturę i teatr (w kolegiach uczono pisać
poezję, wystawiano spektakle), jak i malarstwo, rzeźbę oraz architekturę
(kościoły jezuickie były bardzo bogato zdobione). Z drugiej jednak strony –
jezuici próbowali wstrzymywać rozwój nauki. Kościół odrzucał i piętnował
odkrycia, które mogły zagrozić jego majestatowi. Z wyroku wydanego przez samego
papieża spalono na stosie podważającego dogmaty wiary na rzecz nauki włoskiego
zakonnika i filozofa, Giordana Bruna. Swoje poglądy musiał odwołać uczony
Galileusz (nawiązując do Kopernika, był on zwolennikiem teorii
heliocentrycznej). Konceptyzm Sztuka barokowa miała za zadanie być
skomplikowaną, zmuszać odbiorcę do wysiłku intelektualnego, a przede wszystkim
zaskakiwać go wyszukanym konceptem. Najlepszymi twórcami byli ci, którzy
potrafili przedstawić niezrozumiałość otaczającej rzeczywistości właśnie przy
pomocy ciekawych pomysłów, udziwnienia, zestawienia sprzeczności. Niezależnie
od dziedziny sztuki, jej wytwór (czy był to zawiły wersyfikacyjnie utwór
poetycki czy na przykład wieloelementowe zdobienie ołtarza kościelnego) musiał
mieć kunsztowną formę. Często wykorzystywanymi środkami literackimi były
alegorie, pointy, paradoksy, hiperbole. 
Sarmatyzm
Było to zjawisko kulturowe charakterystyczne wyłącznie dla polskiego
baroku. Wiązało się ze światopoglądem żyjącej w XVII wieku szlachty. Uważała
ona, że pochodzi od starożytnego rodu dzielnych wojowników, Sarmatów. Ideologia
ta obejmowała zarówno życie codzienne, jak i uroczystości, w których szlachta
brała udział. Wytworzyły się charakterystyczne obyczaje, stroje, zapatrywania,
jak i dzieła sztuki. Jedną z cech języka literatury sarmackiej były
makaronizmy, czyli długie wstawki w obcych językach (najczęściej po łacinie).
Filozofia
Filozofia baroku jest równie zróżnicowana i sprzeczna ze sobą jak charakter
epoki. Wybitni jej przedstawiciele różnią się od siebie poglądami. Są to z
jednej strony zapowiadający idee oświeceniowe Kartezjusz, z drugiej –
nawołujący do wiary w Boga Pascal.
Kultura i sztuka
Sztuka barokowa we wszystkich swoich przejawach posiada zbieżne cechy. Z
założenia ma być skomplikowana i niejasna, a co za tym idzie – pozbawiona ładu,
dysharmonijna. Odwoływać ma się do wartości indywidualnych, nie zbiorowych,
wywoływać u odbiorcy niepokój i oddziaływać na możliwie największą liczbę jego
zmysłów. Charakterystyczne są dla niej ruch i zamiłowanie do ogromu
Architektura
Zarówno religijna, jak i świecka, architektura barokowa odznaczają się
monumentalnością. Budowle miały olśniewać swoją wspaniałością i przepychem.
Konstrukcje opierały się na liniach krzywych, które sprawiały wrażenie ich
płynności, poruszania się. Istotne było też operowanie światłem i cieniem oraz
optyczne powiększanie wnętrz budowli.
Literatura
Długotrwałość baroku sprawiła, że w epoce wystąpiły różnorodne nurty
literackie oraz pojawiło się wielu wybitnych twórców. Głównym założeniem,
wspólnym dla literatury całej Europy (poza Francją), było odchodzenie od
ideałów i poetyki renesansowej.
Pod wpływem twórczości włoskiego poety, Giambattista Marino (autor Liry,
Adona) powstał nurt poetycki zwany marinizmem. Zakładał on
tworzenie sztuki nie takiej, która opisuje świat, a takiej, która odwołuje się
do innych, powstałych wcześniej utworów. Poeta ma w perfekcyjny sposób
posługiwać się językiem. Istotne jest zastosowanie konceptu i kunsztownych
form. Przy tym, aby odnieść zamierzony efekt, można łamać wszelkie reguły.
Prowadzi to do zastąpienia wartości moralnych wartościami estetycznymi i w
efekcie jedynym celem staje się dogadzanie potrzebom zmysłowym. Ze względu na
najwybitniejszego przedstawiciela, Luis de Góngora (autor poematu Soledades),
na terenie Hiszpanii marinizm był także nazywany gongoryzmem. Z polskich
poetów nawiązujących do marinizmu, należy wymienić:
- Daniela Naborowskiego, nie drukował swojej twórczości, dotrwała ona do dzisiejszych czasów w rękopisach; jest autorem licznych wierszy;
- Jana Andrzeja Morsztyna, Lutnia, Kanikuła albo Psia gwiazda;
- Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, Somnus;
- Samuela Twardowskiego, Dafnis w drzewo bobkowe przemieniła się, Nadobna Paskwalina.
Innym odłamem poezji barokowej był nurt metafizyczny. Pojawił się on
na przełomie XVI i XVII wieków w Europie. Jego nazwa początkowo dotyczyła
twórczości poetów angielskich (Johna Donne’a i jego naśladowców), a następnie
przyjęła się również dla twórców z innych krajów europejskich. Cechy ich poezji
to konceptyzm, łamanie form klasycznych, uczony język, filozoficzne, religijne
oraz erotyczne tematy. W utworach poetów metafizycznych podkreślone jest
zwątpienie w potęgę i możliwości człowieka. Polscy poeci metafizyczni to:
- Mikołaj Sęp Szarzyński, Wiersze abo rytmy polskie;
- Sebastian Grabowiecki, Setnik rymów duchownych.
- Pierre Corneille, Cyd, Cynna;
- Jean Racine, Fedra, Ifigenia;
- Molier, Pocieszne wykwintnisie, Świętoszek, Don Juan, Skąpiec;
- Jean de La Fontaine, Bajki.
- Polscy poeci nawiązujący do francuskiego klasycyzmu:
- Jan Andrzej Morsztyn, tłumaczenie Cyda;
- Szymon Szymonowic, Sielanki.
- Na ziemiach polskich wytworzyła się także charakterystyczna dla panującej na nich kultury literatura sarmacka. Jej twórcami byli średniozamożni szlachcice, spędzający życie na wojnach, uczestnictwie w sejmikach i gospodarowaniu na roli. Literatura ta przekazywała ideologię ówczesnej szlachty. Uczyła, jak należy postępować, aby być dobrym obywatelem, wojownikiem i gospodarzem swoich ziem oraz zawierała element moralizatorski. Najwybitniejszymi znanymi przedstawicielami są:
- Wacław Potocki, Moralia, Ogród, ale nie plewiony…, Transakcja wojny chocimskiej…;
- Wespazjan Kochowski, Psalmodia polska;
- Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki.
Muzyka
W okresie baroku rozkwitała muzyka. Pojawiło się wielu
wybitnych kompozytorów, którzy tworzyli skomplikowane, wpisujące się w poetykę
barokową utwory. Większość ich dzieł grywana jest również w czasach
współczesnych, na przykład na konkursach muzyki klasycznej. Znani kompozytorzy
barokowi to: wymieniony wcześniej Claudio Monteverdi, Antonio Vivaldi, Jan
Sebastian Bach, Georg Friedrich Händel. W epoce baroku
powstał i rozwinął się jeden z rodzajów przedstawienia teatralnego. Jest nim
opera – spektakl mający oddziaływać na wszystkie zmysły człowieka. Łączy w
sobie słowo (tekst opery, czyli libretto), obraz (wystawienie sceniczne) i
muzykę. Pierwszym wybitnym twórcą oper był włoski kompozytor, Claudio
Monteverdi. Natomiast pierwsza w Europie typowo operowa scena powstała w
Polsce, na dworze Władysława IV.
Sarmatyzm
Bibliografia:
C. Hernas, Barok,
Warszawa 1998
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/barok;4019586.html
Opracowała Barbara Klepacka
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz