Lektury

 

BIBLIA

 

Słowo Biblia wywodzi się od greckiego biblion i znaczy po prostu księga. Ojcowie Kościoła, czyli starochrześcijańscy teologowie i filozofowie, tłumaczyli biblion na lacińskie testamentum, stąd mówimy dziś o Starym i Nowym Testamencie. Stary Testament zawiera historię ludu wybranego – Izraelitów, z którymi Bóg zawarł przymierze. Nowy Testament to natomiast Ewangelie oraz dzieje pierwotnego Kościoła, historia Jezusa i Apostołów.

Biblia to dzieło, które powstawało przez wieki. Przyjmuje się, że Stary Testament powstawał między XI a II w. p.n.e., czyli przez blisko tysiąclecie! Jest on dziełem wielu autorów i redaktorów. Nowy Testament powstał w czasie o wiele krótszym niż pierwsza część Biblii, całość była gotowa w ciągu około siedemdziesięciu lat. Większość ksiąg została napisana w drugiej połowie I wieku naszej ery. Największym z pisarzy nowotestamentalnych jest św. Paweł, chrześcijanin wywodzący się z judaizmu. Księgi Nowego Testamentu powstawały prawdopodobnie w różnych częściach świata śródziemnomorskiego: w Palestynie, Grecji, Italii, Azji Mniejszej, może nawet w Egipcie lub Syrii.

Biblia to nie tylko fundament wiary chrześcijańskiej i judaistycznej (w tym wypadku mówimy jedynie o Starym Testamencie), ale również centralne dzieło naszej cywilizacji, które w zasadniczy sposób wpłynęło na rozwój literatury, sztuki i całej kultury. Biblia od tysiącleci jest punktem odniesienia w wielu dziedzinach ludzkiego życia. Obok dorobku literackiego świata antycznego jest najważniejszym źródłem artystycznej inspiracji. Nie ma epoki, w której nie pojawiałyby się odniesienia do tej świętej księgi. Postaci biblijne, takie jak np. żona Lota, Kain czy Judasz, pod piórem wielu poetów i pisarzy ożywały wielokrotnie, mają swoje wizerunki średniowieczne, romantyczne, młodopolskie itd. Kolejne epoki niosły ze sobą swoiste mody na wykorzystywanie tych a nie innych motywów. Ale Biblia wpłynęła na rozwój literatury jeszcze w inny sposób. Kiedy jakiś kraj przyjmował chrześcijaństwo, prędzej czy później niezbędne okazywało się tłumaczenie Pisma Świętego na tamtejszy język. Prace translatorskie w ten sposób stawały się przestrzenią intensywnego kształtowania się literackich odmian języków narodowych. Tak było np. w Polsce.

Biblia to nie tyle księga, co zbiór ksiąg, a dokładniej różnych dzieł, które powstały w bardzo odległych odcinkach czasowych. Autorzy biblijni, a było ich bardzo wielu, posługują się wieloma różnymi gatunkami literackimi. Część tradycyjnych gatunków literackich ma swoje pierwowzory właśnie w Biblii, np. psalm czy lamentacje.

Biblia to księga, która cieszy się ogromnym szacunkiem nie tylko wśród chrześcijan. Bez względu na swój światopogląd ludzie czytają to olbrzymie dzieło, bo bez jego znajomości nie sposób poruszać się w sposób świadomy w przestrzeni współczesnej kultury. Pewne postaci, historie, frazy z Pisma Świętego stały się tak popularne, że nawet ci, którzy nigdy nie czytali Biblii, znają je i rozumieją. Biblia urzeka niewierzących głębią humanistycznej refleksji, która w wielu miejsca ma charakter uniwersalny, nie wyznaniowy. Zawarte w niej wskazania moralne stały się powszechnie obowiązującymi normami w stosunkach międzyludzkich. Biblia jest więc również kodeksem moralnym.

KSIĘGA RODZAJU

Księga Rodzaju inaczej zwana Genesis to pierwsza księga Biblii. Opisuje stworzenie świata, człowieka, wskazuje przyczyny grzechu pierworodnego, zbrodnię Kaina, potop, dzieje Abrahama i jego rodziny. Główne postaci tej księgi to: Adam i Ewa, Kain i Abel, Noe, Abraham i Sara, Lot, Izaak i Rebeka, Jakub i Ezaw, Rachela i Lea, Józef i jego bracia (dwunastu synów Jakuba; Izraela, od których wywodzi się dwanaście pokoleń Izraela).

Wydarzenia z Księgi Rodzaju dzieją się na Bliskim Wschodzie: w Mezopotamii, na obecnym terytorium Izraela, Jordanii Libanu i Egiptu. 

Pierwsza historia to oczywiście historia stworzenia. Musisz pamiętać, że stworzenie odbywało się przez sześć dni, obejmowało stworzenie nieba i ziemi, rozdzielenie lądów i wód, stworzenie fauny i flory. Człowiek został stworzony w szóstym dniu na obraz i podobieństwo Boże. Bóg stworzył mężczyznę i kobietę – Adama i Ewę. Obdarzył ich płodnością i oddał im ziemię we władanie.

Pamiętaj, że w Księdze Rodzaju pojawia się za chwilę drugi obraz stworzenia. Tutaj mówi się, że Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza duszę, po czym umieścił go we wspaniałym ogrodzie Eden. Bóg przestrzegł pierwszych ludzi, Adama i Ewę, by nie zrywali owoców z jednego drzewa rosnącego w środku Raju - Edenu. Było to drzewo wiadomości dobra i zła. Ludziom doskonale się żyło w Edenie. Niczego im nie brakowało, byli zawsze radośni, bo nie znali smutku, wszystkie zwierzęta zachowywały się wobec nich przyjaźnie, nie znali śmierci, nie musieli się jej bać. Podziwiali piękne krajobrazy stworzone przez Boga, który zawsze nad nimi czuwał. Dzięki temu wiedzieli, że są bezpieczni. Nie znali cierpienia, bólu, chorób, nie mieli żadnych kłopotów i trosk. Zapewne nie odczuwali upływu czasu, nie mieli zmartwień. Raj był miejscem, w którym w zgodzie i harmonii żyły wszystkie istoty stworzone przez Boga. Człowiek miał się starać utrzymać tę harmonię, bo został ustanowiony ich opiekunem i był za nie odpowiedzialny. Na tym polegała jego rola w raju.

Bóg zakazał człowiekowi spożywać owoce z „drzewa poznania dobra i zła”, ponieważ chciał ochronić człowieka przed złem. Przed popełnieniem grzechu pierworodnego człowiek był czysty i nieskażony. Nie wiedział, co to zdrada, strach, ból, śmierć. Znał tylko dobroć, miłość, radość.

Niestety, czas doskonałego szczęścia się skończył. Człowiek nie posłuchał Boga. Ewa, skuszona przez szatana w postaci węża, zerwała owoc z drzewa wiadomości dobra i zła i odtąd zaczęły się wszystkie ludzkie kłopoty.

Po przekroczeniu zakazu Boga ludzie stracili pierwotną niewinność. Stało się tak z powodu nieposłuszeństwa człowieka wobec Stwórcy. Wraz ze zmianą oblicza człowieka zmienił się cały świat. Całe stworzenie poniosło konsekwencje nierozważnego czynu pierwszych ludzi.

Motywy, które swoje źródła mają w Księdze Rodzaju, to:

·         motyw stworzenia (Genesis),

·         motyw grzechu pierworodnego,

·         motyw Szatana namawiającego do grzechu,

·         motyw potopu,

·         motyw Arki,

·         motyw bratobójstwa,

·         motyw poświęcenia syna przez ojca,

·         motyw jednego sprawiedliwego,

·         motyw gniewu bożego.

 

Symbole, o których musisz pamiętać, to:

·         Wąż – symbol Szatana i grzechu,

·         Raj – Arkadia, miejsce szczęśliwości,

·         Wieża Babel – symbol pomieszania, niezgody,

·         Potop – symbol zagłady,

·         Tęcza – symbol pojednania,

·         Drabina – droga do Boga,

·         Gołębica – symbol Ducha Świętego, pojednania z Bogiem.

KSIĘGA HIOBA

Księga ta ukazuje problem cierpienia i sprawiedliwości Boga. Hiob był bowiem człowiekiem pobożnym i dobrym. Żył w ziemi Us wraz ze swymi trzema córkami i siedmioma synami w bogactwie, szczęściu i ludzkiej oraz boskiej przyjaźni. Ale to wszystko zostało mu odebrane – stracił majątek, dzieci poumierały, a on sam został dotknięty trądem, ponieważ szatan niedowierzający jego pobożności, chciał udowodnić Bogu, że odbierając mężczyźnie wszystko, uczyni z niego grzesznika. Bóg pozwolił szatanowi na zsyłanie na Hioba kolejnych nieszczęść, odbierających mu powoli wszystko, co posiadał.

Taki obrót rzeczy Hiob uznał za bardzo niesprawiedliwy, bo w swym przekonaniu nie popełnił nic takiego, by spotykały go największe okropności. Jednak jego wiara i ufność w Boga nie zachwiały się. Jego przyjaciele są jednak odmiennego zdania. Według nich każdy człowiek powinien spodziewać się kary od Boga, ponieważ ludzie nie są wolni od popełniania grzechów.  Bohater domaga się sprawiedliwego sądu Boga, który powinien uznać jego niewinność. Bóg w swych przemowach do Hioba jawi się jako wielkość i potęga. Jest on troskliwym ojcem wszystkiego stworzenia. Jest to Bóg dobry, kochający.

Autor księgi przekazuje czytelnikowi istotną prawdę, że dobre postępowanie nie niesie ze sobą od razu nagrody od Boga tu na ziemi. Plany Boże są niewiadomą. Człowiek nie może oczekiwać, że jeśli nie będzie grzeszyć, to jego życie będzie wolne od cierpień i problemów.

KSIĘGA KOHELETA

Księga Koheleta, choć dawniej budziła wątpliwości, jest obecnie uważana przez biblistów za najpełniejszy – obok Księgi Hioba - przykład pism mądrościowych w Biblii. Autor tej księgi przedstawia się jako Kohelet, ale wbrew temu, co z reguły myśli sobie współczesny czytelnik, nie jest to imię, ale nazwa urzędu. Kohelet z greckiego eklesiastes oznacza mędrca przemawiającego na zebraniu. Do wieku XIX uważano, że to Salomon napisał tę księgę, ale dziś już wiemy, że powstała ona w II w.p.n.e., a imię Salomona miało nadać dziełu większej powagi.

Księga Koheleta ma formę poetycką. Nie jest napisana według jakiegoś porządku, jak traktat religijno-filozoficzny, ale wydaje się podążać za chaosem myśli Koheleta, który zmaga się ze stawianymi sobie pytaniami. Jak refren powtarza się dwudziestokrotnie teza utworu:

marność nad marnościami

Ponadto autor często posługuje się również sentencjami mądrościowymi oraz przysłowiami.

Tematem księgi są rozważania Koheleta nad sensem życia ludzkiego oraz nad możliwością osiągnięcia szczęścia. Kohelet sytuuje życie ludzkie wśród zjawisk otaczającej go przyrody:

Cóż przyjdzie człowiekowi z całego trudu,

jaki zadaje sobie pod słońcem?

Pokolenie przychodzi i pokolenie odchodzi,

a ziemia trwa po wszystkie czasy.

W przeciwieństwie do otaczającego go świata, który wciąż zgodnie z cyklicznym porządkiem się odnawia, człowiek okazuje się istotą chwilową i jednocześnie niezdolną do żadnych nowych czynów, skazaną na powtarzalność dziejową. Szczęście nie jest osiągalne ani za sprawą mądrości, ani za sprawą bogactwa i rozkoszy. Niezależnie od stanu umysłu czy zawartości sakwy każdego człowieka spotyka ten sam los – śmierć:

Jaki los głupca,

taki i mój będzie.

I po cóż więc nabyłem

tyle mądrości?

Ta w sumie oczywista refleksja ukazuje absurd istnienia, ludzi dobrych i złych spotykają podobne losy, ich szczęście jest równie nietrwałe. Kohelet przyrównuje życie ludzkie nawet do życia zwierząt, bo przecież oba kończą się śmiercią. Ale jego dzieło nie jest wylewem pesymizmu. Kohelet mimo dostrzeganej przez niego ziemskiej niesprawiedliwości, widzi również jasne strony życia.

Kohelet stając wobec wielkiej tajemnicy istnienia, wobec nieprzeniknionych planów bożych, nie potrafi pojąć praw rządzących światem, ale jednocześnie jest pełen ufności względem Boga oraz wdzięczności za życie, które postrzega jako dar Boży, choć przecież jest one marnością.

Księga Koheleta była najbardziej obecna w literaturze epoki baroku, kiedy to prawie u każdego poety można było przeczytać o przemijalności, kruchości i marności życia.

PIEŚŃ NAD PIEŚNIAMI

Tytuł księgi - Pieśń nad Pieśniami - znaczy tyle co pieśń najdoskonalsza. Rzeczywiście ta księga biblijna znalazła wiele uznania i uwielbienia wśród czytelników zarówno żydowskich, jak i chrześcijańskich. Najciekawsze, że ta otoczona szczególnym kultem księga ani razu nie wymienia imienia Boga. Czytając dosłownie ten niewątpliwie świetny artystycznie utwór, dostrzegamy wyłącznie miłosną historię o dwojgu kochanków. Tak pojmowana Pieśń nad Pieśniami jest zwyczajnym poematem lirycznym o tematyce miłosnej. Używając słów Anny Kamieńskiej powiemy, że

”Pieśń nad Pieśniami” jest dialogiem kochanków, którzy gubią się i odnajdują, nawołują i przekomarzają, ciągle jakby w poszukiwaniu siebie, w wymijaniu się w tęsknocie.

Dialogowi kochanków wtóruje chór, zadający pytania i komentujący wydarzenia. Wypowiedzi kochanków są niezwykle śmiałe, szczególnie spoglądając z perspektywy odległych czasów, w których zostały zapisane, emanuje z nich erotyka, zaskakuje bezpośredniość wyznań:

Krągłość twych bioder jest jak naszyjnik,

dzieło rąk mistrza

Pępek twój jako czasza toczona,

niechaj w niej nie braknie wina

Brzuch twój jak brzeg pszenicy

otoczony liliami.

Piersi twoje jak para bliźniąt sarnich

Jednak według badaczy Pisma oraz licznych pisarzy interesujących się tą księgą najważniejsze sensy tego dzieła mają charakter symboliczny bądź alegoryczny. Jest to obraz miłości Boga do swego ludu oraz Jezusa do kościoła. Tak jak Oblubieniec kocha Oblubienicę i pragnie jej wierności, tak Jezus potrzebuje swych wiernych i kocha ich. Natomiast namiętność kochanków odczytać można jako nieograniczoną miłość Boga do ludzi. Ponadto tak jak kochankowie pragną wyłącznie siebie wzajemnie, tak Bóg pragnie być jedynym dla ludzi.

KSIĘGA PSALMÓW

Księga Psalmów należy do tych ksiąg biblijnych, które odznaczają się szczególnym artyzmem. Ich piękno od wieków zachwyca licznych pisarzy i poetów, którzy bardzo często próbują się mierzyć z tłumaczeniem tego dzieła. Do najsłynniejszych polskich tłumaczy należą: Kochanowski, Miłosz, Brandstaetter, Staff i inni.

Księgę Psalmów nazywa się również Psałterzem Dawidowym, nie znaczy to jednak, że Król Dawid jest autorem tego wspaniałego zbioru. Badania pokazały, że psalmy powstawały przez wiele stulecie (XI-II w. p.n.e.). Dawidowi przypisuje się autorstwo 73 psalmów.

Zbiór psalmów obejmuje 150 utworów, podzielonych na pięć części wzorem Tory. Każda z tych części kończy się słowami pochwały (porównaj końcowe słowa Psalmów 41, 72, 89, 106 oraz Psalm 150). Mimo iż mówiąc o psalmie mamy na myśli określony gatunek literacki, to można powiedzieć, że wśród biblijnych psalmów odnajdujemy dużą różnorodność gatunkową. Do najczęstszych należą hymny dziękczynne i pochwalne oraz lamentacje indywidualne i zbiorowe. Jeszcze inne rozróżnienie mówi o psalmach królewskich, dydaktycznych, mądrościowych i prorockich.

Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego.

Pozwala mi leżeć na zielonych pastwiskach.

Prowadzi mnie nad wody, gdzie mogę odpocząć,

przywraca mi życie.

Prowadzi mnie po właściwych ścieżkach

przez wzgląd na swoje imię.

Chociażbym chodził ciemną doliną,

zła się nie ulęknę,

bo Ty jesteś ze mną.

Twój kij i Twoja laska

dodają mi otuchy.

                               Psalm 23

Sama nazwa tego gatunku pochodzi od greckiego słowa psalmos, oznaczającego śpiew i trącanie strun instrumentu o nazwie psalterion. Obecnie mówiąc o psalmie mamy zazwyczaj na myśli pieść biblijną o charakterze modlitewno-hymnicznym, formalnie zbudowany z wersetów ułożonych w paralelne całości. Język psalmów odznacza się rytmizacją i licznymi walorami brzmieniowymi. Niezależnie od tematyki danego utworu (według której różnicuje się psalmy gatunkowo) wspólnym elementem wszystkich psalmów jest refleksja nad spotkaniem z Bogiem, dialog człowieka z Panem. Jest on zawsze wyrazem olbrzymiej wiary i miłości (nawet jeśli mówi o zwątpieniu). Rozpiętość uczuciowa kolejnych psalmów jest olbrzymia - od najpełniejszej radości do najczarniejszej rozpaczy, ale taki stan rzeczy obrazuje najpopularniejsze przesłanie Księgi Psalmów, które mówi o obecności Boga w każdej dziedzinie ludzkiego życia. Ważnym elementem relacji między Bogiem a człowiekiem okazuje się obecność zła, także w innym człowieku, która jeszcze mocniej kieruje myśli i słowa psalmisty w stronę Boga-Wybawiciela.

APOKALIPSA ŚW. JANA

Apokalipsa (z gr. apokalipsis – objawienie, odsłanianie) to ostatnia z ksiąg Nowego Testamentu przypisywana św. Janowi – ostatniemu z 12 apostołów który miał ją stworzyć na wyspie Patmos. Księga jest bogata w symbole stanowiące przedmiot licznych objaśnień. Opisuje czasy ostateczne, czyli koniec świata.

Apokalipsa powstała w czasie prześladowań pierwszych chrześcijan, zapoczątkowanych w 64 r. za Nerona. Tradycja wiąże przeżycia mistyczne św. Jana z wyspą Patmos, dokąd został karnie zesłany z Efezu za rządów Domicjana w 95 r. Jan nie tylko przepowiada przyszłe losy, ale także napomina, grozi, pociesza, przedstawia ostateczną walkę dobra ze złem kończącą dzieje świata. Adresatami Apokalipsy były przede wszystkim prześladowane przez cesarstwo gminy chrześcijańskie Azji Mniejszej nad którymi roztaczał swoją opiekę apostolską. W tamtych chwilach wyznawcom Jezusa z Nazaretu bardzo potrzebne były słowa otuchy. Wielu chrześcijan zostało zabitych, innych uwięziono za wiarę, ale najgorsze miało dopiero nadejść. Rzym wprowadził obowiązkowy kult cesarza.

 
Księga ma wymiar ponadczasowy, uniwersalny: ukazuje zmaganie się zła i dobra, chaos i upadek ludzkości oraz przywracanie światu ładu i sensu w wymiarze eschotologicznym (gr. eschatos – ostateczny). Jan przekazał w swojej księdze objawienie losów Kościoła w bliższej i dalszej przyszłości . Posłużył się wizjami symbolicznymi dotyczącymi rzeczy ostatecznych. Z proroctwem łączy zaś Apokalipsę to, że jej autor jawnie występuje w imieniu Boga – nie tylko poucza o przyszłości, ale i napomina, grozi lub pociesza. Mimo zapowiedzi licznych katastrof księga ma wymiar optymistyczny, gdyż dobro ostatecznie zwycięża. Zwycięstwo Chrystusa stanie się triumfem wiernych.

Apokalipsa pełna jest niejasnych symboli, od stuleci inspirujących myślicieli i artystów np.

·         baranek – symbol ofiary Chrystusa

·         bestia, siedmiogłowy smok – symbole szatana

·         kobieta odziana w słońce – interpretowana jako triumfująca Matka Boska lub Kościół

·         cztery zwierzęta – symbole Ewangelistów

·         Babilon – symbol zła świata, czasem utożsamiany z Rzymem

·         Nowe Jeruzalem – symbol niebios otwartych dla wszystkich zbawionych.

·         12 – oznacza Izrael, było 12 pokoleń izraelitów

·         6 - niedoskonałość

·         1000 – bardzo wiele

·         biały – zwycięstwo

·         czarny – śmierć i bezbożność

·         morze – otchłań, chaos

Ważną rolę odegrała też w Apokalipsie symbolika liczb. Złamanie siedmiu tajemnych pieczęci otwiera ostatni akt w dziejach świata. Siedmiu aniołów dmie w sądny dzień w siedem trąb. Siódemka jest cyfrą boską. Liczba bestii – szatana to 666. Dzieło posiada jednolitą konstrukcję, w ramach, której można wyodrębnić trzy kompleksy kompozycyjne, zawierające po siedem symboli: 7 pieczęci, 7 trąb i 7 czasz.

Apokalipsę rozpoczyna Prolog i wizja inauguracyjna autora. Po nich następują listy do siedmiu Kościołów, w których uwidocznił się Konflikt z Żydami oraz z imperium rzymskim. Zachętą do wytrwania w wierze są wizje prorocze stanowiące dalszy ciąg księgi i ukazujące zwycięstwo Chrystusa nad złem i szatanem, a wraz z nim zwycięstwo nad potęgami tego świata. Ujawnienie planu bożego w stosunku do całej ludzkości, wizja nieba, walka szatana o zachowanie władzy nad światem, sąd nad Babilonem stanowią treść dalszych rozdziałów. Ostatnie trzy rozdziały mówią o zwycięstwie Chrystusa, a kończący księgę epilog zapowiada jego paruzję (paruzja – według Nowego Testamentu dzień powtórnego przyjścia Jezusa na ziemię, dzień jego ostatniego zwycięstwa nad mocami ciemności).

Apokalipsa obrosła w liczne komentarze i nieustannie odradza się w ikonografii i literaturze. W literaturze polskiej wątek apokalipsy odnawia się nie tylko w licznych wizjach sądu ostatecznego, ale także w świadomości ludzi współczesnych w wymiarze historycznym i katastroficznym np. okres drugiej wojny światowej nazywano: apokalipsą spełnioną.

 Opracował Rafał Nieściór