Nie tylko
dla Maturzystów !
MŁODA
POLSKA
RAMY CZASOWE
Za
wydarzenie rozpoczynające prawie trzydziestoletnią epokę Młodej Polski uważa
się
·
wydanie pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera (1891 rok), niosącego nowe tendencje
ideowo-artystyczne,
·
za
koniec - odzyskanie przez Polskę niepodległości (1918).
Epokę można podzielić na następujące fazy:
·
1890
– 1900: epoka poezji Młodej Polski, w trakcie której nastąpiła krystalizacja
programu. Wyznawano m. in. dekadencki estetyzm (Miriam, Stanisław
Przybyszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer), lecz podejmowano także próby
pisania literatury uspołecznionej (Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski).
·
1900
– 1910: okres literatury zaangażowanej w sprawy kraju, podczas którego tworzą
m. in. Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, Władysław Reymont, Gabriela
Zapolska.
·
po
1910 roku: faza schyłkowa, następuje rozrachunek z literaturą Młodej Polski.
NAZWA
Najpowszechniejszą i
najpopularniejszą nazwą epoki jest Młoda Polska. Została stworzona w
oparciu o cykl programowych artykułów Artura Górskiego opublikowanych w 1898
roku w krakowskim czasopiśmie „Życie” pod wspólnym tytułem „Młoda Polska”. Były
one manifestem ideowo-artystycznym „młodego” pokolenia, które pragnęło
doprowadzić do odrodzenia Polski poprzez wzorowanie się na ideologii romantyzmu
polskiego oraz wykreowanie nowych norm i wartości etycznych i estetycznych.
Modernizm – słowo to wywodzi się z języka francuskiego, w którym moderne
oznacza nowoczesny, współczesny i pojawiło się pod koniec XIX wieku, gdy
określano nim innowacyjne podejście do świata, zespół nowoczesnych cech w
literaturze, malarstwie, muzyce, filozofii, oraz niecodzienne kierunki literackie.
Termin ten podkreśla współczesność i nowoczesność epoki przeciwstawiającej się
systemowi poglądów poprzedniego pokolenia, kultywującemu tradycje pracy
organicznej, pracy u podstaw, a negującemu samotną walkę czy zbytni
sentymentalizm.
Inną nazwą epoki, używaną zarówno w Polsce jak i w Europie,
jest neoromantyzm. Przez prefiks neo- (nowy) podkreśla ona powiązanie
Młodej Polski z romantyzmem. Osoby używające tej nazwy starały się wysuwać na
pierwszy plan charakterystyki epoki wspólne cechy jej i romantyzmu, czyli
sentymentalizm, oniryzm, indywidualizm, subiektywizm, a przede wszystkim
podjęcie wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej.
Z kolei dla podkreślenia pesymistycznego charakteru
ówczesnej sztuki i filozofii badacze i krytycy literaccy używają terminu dekadentyzm.
Słowo to wywodzi się z francuskiego dècadence i oznacza chylenie się ku
upadkowi, schyłek wieku. Dekadentem nazywano człowieka końca XIX wieku, którego
najbardziej widocznymi cechami postawy były: bierność, niemoc, apatia,
przeświadczenie o nieuchronności śmierci, rezygnacja z jakiejkolwiek aktywności,
poczucie zagrożenia katastrofą i niepewność, strach przed życiem.
Kolejne określenie epoki, związane z dekadentyzmem, także
zawdzięczamy francuskim krytykom. W nazwie „fin-de-siècle” (koniec
wieku) zawarli cechy najbardziej charakterystyczne dla epoki, czyli jej
narodziny pod koniec wieku, atmosferę schyłkowości, końca cywilizacji i
swoistej śmierci dotychczasowej kultury.
Także określenie symbolizm pochodzi z ojczyzny
francuskiego poety Stefana
Inną nazwą epoki jest impresjonizm. Termin, używany do
opisu sztuki nastrojowej, ulotnej, chwilowej, zmieniającej się, pochodzi z
języka francuskiego (l’impression) i oznacza przelotne wrażenie.
Początek dał mu obraz Moneta Wschód słońca. Impresja.
Kolejną nazwą epoki był ekspresjonizm, oznaczający w
języku francuskim (expression) - gwałtowne wyrażanie emocji, swoisty
„krzyk duszy” oraz podkreślający wewnętrzny dramat twórcy.
Z kolei termin „sztuka dla sztuki”, upowszechniony
przez pisarzy, oznaczał przeświadczenie, że żadna sztuka nie może być służebna.
Jedyne, na czym powinna się skupić i o co dbać, to to, by pozostać wierną idei
oryginalności, uwielbienia dla symbolu, braku dosłowności.
FILOZOFIA
Artur Schopenhauer - reprezentował pesymistyczny pogląd na świat. Zakładał, że
wola, która nami kieruje jest irracjonalna, bezrozumna. Dlatego też nic nie
jest w stanie jej zaspokoić całkowicie, przez co wciąż borykamy się z poczuciem
niezaspokojenia, niezadowolenia. Życie człowieka to tak naprawdę męką, stała
pogoń za zaspakajaniem potrzeb. Schopenhauer utrzymywał, że poznał dwa jedynie
prawdziwe sposoby na tymczasowe zaspokojenie woli. Pierwszy z nich jest natury
moralnej – wyzbycie się wszelkich pragnień i potrzeb. Zaczerpnął to
bezpośrednio z filozofii indyjskiej. Aby pozbyć się swojego cierpienia
powinniśmy przejąć się cierpieniem innych, przekonywał. Drugi sposób na
zaspokojenie woli ma charakter estetyczny – kontemplacja sztuki.
Fryderyk Nietzsche uważał, że nie istnieje coś takiego
jak moralność obiektywna. Każdy z nas pod tym względem jest zupełnie inny,
każdy z nas ma taką moralność, jaką ma naturę. Różnice między ludźmi to różnice
ich natur. Z tego wynika, że istnieje moralność panów i moralność niewolników.
Silni z natury rzeczy cenią dostojność i godność osobistą, stanowczość,
sprawność, pewność działania, bezwzględność w przeprowadzaniu swych zamierzeń:
to są dla nich zalety istotne. Zupełnie inaczej słabi; oni muszą cenić to, co
ich słabości przychodzi z pomocą: litość, miękkość serca, miłość, altruizm,
względność. Za podstawowe wartości uważał życie, siłę i nierówność.
Henryk Bergson - sprzeciwiał się zarówno nauce, jak i wiedzy potocznej,
ponieważ uważał, że obie mają podobne podstawy i naturę. Dowodził, iż obydwie
są dziełem intelektu, który nie jest bezinteresowny, a jako taki nie może być
obiektywny. Dlatego też nasz rozum nie poznaje rzeczy, ale je zniekształca,
fałszuje. Deformuje wszystko tak, aby było dla człowieka jak najbardziej
przydatne. Zamiast na intelekcie Bergson zalecał opieranie się na intuicji.
Uważał ją za przeciwieństwo intelektu oraz za sposób na poznanie prawdy
pierwotnej. Dokładnie rozumiał ją jako bezpośrednią znajomość rzeczy i
wydarzeń. Pojmował ją jako rodzaj instynktu. A ponieważ jest ona wytworem
naszego organizmu, czyli przyrody, możemy całkowicie jej zaufać i się na nią
zdać. Poznanie intuicyjne Bergson uważał za najdoskonalsze.
Manifest polskiego modernizmu
Stanisław
Przybyszewski Confiteor
(artykuł)
Najważniejszym zdaniem manifestu jest pogląd, iż Sztuka nie
ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, bo jest odbiciem
absolutu - duszy. Confiteor traktuje o potrzebie wyzwolenia sztuki i
literatury od zadań pozaestetycznych, właściwych pozytywizmowi, ponieważ jest
to jedyne panaceum na ukazanie jej prawdziwej. Sztuka jest religią, której
kapłanem jest artysta, stojący ponad społeczeństwem i światem. Przybyszewski
twierdził, że artysta powinien być ślepy i głuchy na takie aspekty, jak: prawa
społeczne, prawa etyczne, nazwy i formułki:
Artysta odtwarza […] życie duszy we wszystkich przejawach;
nic go nie obchodzą ani prawa społeczne, ani etyczne […]. Sztuka tendencyjna,
sztuka pouczająca, sztuka-rozrywka, sztuka-patriotyzm, sztuka mająca jakiś cel
moralny lub społeczny przestaje być sztuką, a staje się biblią pauperum dla ludzi,
którzy nie umieją myśleć […]. Sztuka demokratyczna, sztuka dla ludu jeszcze
niżej stoi.
LITERATURA POLSKA
Kazimierz
Przerwa-Tetmajer to
najpopularniejszy autor ostatniego dziesięciolecia XIX wieku. Dziś Tetmajer
pamiętany jest głównie jako poeta końca wieku, schyłkowiec, ten, który jako
pierwszy tak dosadnie dał wyraz młodopolskiemu kryzysowi światopoglądowemu oraz
nastrojom mu towarzyszącym. Czołowy dekadent literatury polskiej (choć sam nie
do końca zgadzał się na ten tytuł),w swojej poezji prezentował postawę
melancholijnej bierności. Smutek i niewiara zaciążyły nad cała jego
twórczością, dla której zaplecze filozoficzne odnalazł u Schopenhauera. Pesymistyczna
koncepcja człowieka całkowicie podległego prawom natury, którego
jedynym przeznaczeniem jest cierpienie, zaowocowała niezgodą na wszelką formę
aktywności, ucieczką w niebyt. Tęsknota za nirwaną, stanem „nieistnienia” to
ważny element twórczości tego poety. U Tetmajera znajdziemy wszystkie
najważniejsze tematy modernizmu: filozofia, niszcząca miłość, kobieta, Tatry,
dola twórcy, sztuka zagrożona przez cywilizację. Z resztą to on w dużej mierze
wyznaczył kanon młodopolskich tematów oraz nową poetykę lirycznej wypowiedzi.
Utwory z opracowaniem:
Koniec wieku XIX
Eviva l'arte!
Melodia mgieł nocnych
Jan Kasprowicz - przedstawiciel Młodej Polski, związany z kilkoma głównymi
nurtami ówczesnej liryki, przede wszystkim z naturalizmem, symbolizmem oraz
ekspresjonizmem. Prekursor nowoczesnego wiersza wolnego, katastrofizmu oraz
szeregu tendencji prymitywistycznych we współczesnej sztuce. Ceniona zwłaszcza
za oryginalność stylu i twórczą niezależność poezja Kasprowicza powstawała jako
owoc bolesnych doświadczeń życiowych związanych z biedą, samotnością, rozpadem
więzi rodzinnych i próbami nawiązania dialogu z Bogiem. Stąd też
stopniowe przemiany postaw estetycznych tej − początkowo bluźnierczej, później
zaś rozpaczliwej − twórczości, której finalnym etapem była franciszkańska
apoteoza bliskości z naturą, prostoty i pogody życia pośród przeciwności.
Utwory z opracowaniem:
Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach
Dies irae
W twórczości Leopolda Staffa wyróżnić można etapy, w
których powstawały utwory o zróżnicowanej tematyce i oparte na odmiennych
przekonaniach i poglądach poety. Pierwszy okres twórczości cechowała postawa
prospołeczna, w kolejnym dokonał się przełom modernistyczny, zaś ostatni,
trzeci, to przejście do postawy franciszkańskiej. Poezję Staffa bardzo mocno
naznaczyła filozofia Nietzschego i franciszkanizm. Stąd w jego wierszach mowa o
ideale mocy, projekcie człowieka scalonego. Mnóstwo w tej twórczości myśli
chrześcijańskiej, refleksji nad naturą boską, pochwały życia, prostych wartości
ludzkich wyrażonych w wyrafinowanej niekiedy formie. Jest to przede wszystkim
świadectwo zachowywania męstwa, równowagi ducha w trudnych chwilach. Wycisza
emocje, nie histeryzuje, nie obnaża się.
Utwory z opracowaniem:
Deszcz jesienny
Kowal
Władysław Stanisław Reymont - polski pisarz, prozaik i nowelista, jeden z
głównych przedstawicieli realizmu z elementami naturalizmu w prozie Młodej
Polski. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za czterotomową „epopeję
chłopską” Chłopi. Powieść powstawała w latach 1901–1908. Zawiera realistyczny
obraz życia zbiorowości chłopskiej. Pisana jest specyficznym, potoczystym
językiem, z wykorzystaniem elementów gwarowych. Życie społeczności wsi Lipce z
jednej strony wyznacza rytm przyrody (poszczególne tomy są zatytułowane nazwami
pór roku – zaczynając od „Jesieni”) oraz związane z nim zajęcia i prace na
roli, a także zwyczaje i obrzędy, z drugiej zaś dokonujące się przemiany
społeczno-ekonomiczne na wsi i związane z tym spory (rozwarstwienie ekonomiczne
wsi, konflikty z dworem).
Utwory z opracowaniem:
Chłopi
http://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c165-modernizm/chlopi-wladyslawa-reymonta
Stefan Żeromski wychowany był w tradycji patriotyczno-romantycznej. Tworzył w
kontakcie z żywą wciąż myślą pozytywistyczną, w okresie dominacji Młodej Polski
i po wyzwoleniu, kiedy to powstawały nowe prądy intelektualne i artystyczne.
Nie utożsamiał się z żadną formacją, tworzył literaturę "osobną".
Czerpał jednak z tych różnych tradycji. W romantyzmie zakorzeniony jest jego
ideał walki niepodległościowej i koncepcja samotnego bohatera. Z pozytywizmem
łączy go postulat pracy u podstaw wśród ludu i mit solidaryzmu
społecznego, a także pisarski realizm z potężną dawką naturalizmu, często
drastycznego. Bardzo młodopolskie są analizy psychologiczne bohaterów miotanych
gwałtownymi emocjami i opisy przyrody współgrające z ich stanem ducha. Po
wyzwoleniu włączył się w burzliwą dyskusję z nowymi prądami literackimi o
kształt Polski i społeczną funkcję literatury.
Utwory z opracowaniem:
Ludzie bezdomni
Stanisław Wyspiański był niezwykle wszechstronnym
artystą: malarzem, dramatopisarzem i projektantem, jego dzieła odznaczały się
nowatorskim i niepowtarzalnym językiem wypowiedzi artystycznej. Tworzył
portrety i pejzaże, projektował witraże i polichromie kościelne, meble i
wyposażenie wnętrz, szatę graficzną książek, czasopism artystycznych, afiszy
oraz scenografie i kostiumy do pisanyc h przez siebie dramatów. Sporządzał plany renowacji zabytków, stworzył
projekt przebudowy Wawelu. Był twórcą nowoczesnego teatru polskiego. Był
zafascynowany wzajemnym oddziaływaniem różnych dziedzin sztuki, jego dzieła
plastyczne nierzadko towarzyszyły utworom poetyckim czy dramatycznym. Pracował bardzo
intensywnie i z wielkim zaangażowaniem, wszystkie jego dzieła powstały w
przeciągu zaledwie kilkunastu lat.
Utwory z opracowaniem:
Wesele
SZTUKA MODERNIZMU
(PREZENTACJA)
Opracował
Rafał Nieściór
