Powtórka z biblioteką

      Nie tylko dla Maturzystów !

LITERATURA WSPÓŁCZESNA

część 1

LITERATURA POLSKA W LATACH 1945–1956

Początkowy okres polskiej literatury współczesnej jest sporny. Zdaniem niektórych krytyków i historyków literatury współczesność w polskiej literaturze należy liczyć od roku 1918, czyli od odzyskania przez Polskę niepodległości. Są też tacy, dla których literatura współczesna rozpoczyna się od roku 1939. Większość jednak pozycji i dzieł naukowych przyjmuje, że współczesną literaturę liczyć należy od 1945 roku.

Literatura współczesna nie jest i nie była jednolita, ale podobnie jak sytuacja polityczna Polski po II wojnie światowej, ulegała licznym metamorfozom i przemianom, często analogicznym do przemian politycznych jakie następowały w państwie polskim. Jedną z jej cech charakterystycznych, szczególnie w latach 1945–1989 był podział na literaturę krajową i emigracyjną. Wiązało się to z pozostaniem za granicą, albo z emigracją części twórców nie akceptujących reżimu panującego w Polsce w tym okresie.

Literatura krajowa

w tym okresie przeżywała początkowo żywiołowy rozwój. Powstało wtedy wiele wybitnych utworów głównie o tematyce okupacyjno-wojennej. Ówczesne władze wspierały bujny rozwój kultury, licząc na pozyskanie jej do celów propagandy. Wkrótce też podjęto działania mające na celu uzależnienie kultury od ideologii komunistycznej. W styczniu 1949 roku, w Szczecinie, odbył się zjazd przedstawicieli Związku Literatów Polskich, na którym oficjalnie opowiedziano się po stronie politykiZSRR i zdecydowano się podporządkować polską twórczość literacką tzw. realizmowi socjalistycznemu (inaczej:

socrealizmowi). Państwo w tym okresie posiadało monopol wydawniczy i dążyło do podporządkowania sobie twórczości literackiej. Oszołomieni zasięgiem totalitarnego oddziaływania partii, zafascynowani dynamizmem systemu, zastraszeni, albo też przekupywani przywilejami materialnymi, jakie przyznawano posłusznym, polscy twórcy coraz aktywniej włączali się w propagowanie nowych kanonów sztuki. 

Socrealizm to kierunek w sztuce, metoda twórcza, a zarazem system podporządkowania twórców polityce państwa i ideologii komunistycznej. Początkowo socrealizm odnosił się do literatury, później jego założenia rozszerzono na wszystkie dziedziny sztuki.

W myśl założeń socrealizmu twórczość artystyczna miała służyć budowie socjalizmu, przedstawiać rzeczywistość realistycznie i komunikatywnie dla masowego odbiorcy, zgodnie z wizją i ideologicznymi wymogami rządzącej partii, a zarazem z patosem sprzyjającym jej funkcjom propagandowym. Dzieło socrealistyczne miało uwzględniać typowość opisywanych sytuacji, cechować się dbałością o realistyczne obrazowanie, wytyczać jasne granice między dobrem a złem, przedstawiać ideologiczne motywacje i zawierać przesłanie dydaktyczne.

W poezji krajowej

tego okresu wyróżniała się twórczość Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, który jednak pod koniec tego okresu coraz częściej podejmował tematykę socrealistyczną. Innymi głośnymi twórcami byli Julian Tuwim oraz Adam Ważyk, tworzący literaturę zgodną z wymaganiami władzy. Swoje pióra na usługi propagandy oddali także Julian Przyboś, Stanisław Jerzy Lec, Arnold Słucki. W tym okresie tworzyli też Antoni Słonimski i Kazimiera Iłłakowiczówna (ta ostatnia coraz bardziej skazywana na milczenie za niechęć do socrealizmu). Najważniejszym debiutantem tego okresu w poezji był

 Tadeusz Różewicz.

Jego tom wierszy „Niepokój” stanowi rozrachunek z doświadczeniem wojny i okupacji. Wojna została ukazana jako katastrofa moralna oraz „koszmarfizjologiczny”. Poeta manifestuje przekonanie o bankructwie wszelkich wartości w powojennej rzeczywistości, największych zniszczeń wojna dokonała w przestrzeni duchowej, bo ukazała iluzoryczność wartości wypływających z religii, filozofii, etyki. Ale destrukcji podległ również język, który okazał się zbiorem pustych nazw.  „Niepokój” prezentuje człowieka wydziedziczonego: z kultury, historii, wartości. Doświadczenie katastrofy zostało wyrażone w specyficznej formie wierszy, którą charakteryzuje oszczędność środków lirycznego wyrazu, najprostsza leksyka, eliptyczna składnia, brak ozdobników, rymów. Wg Różewicza odpowiedzialność za katastrofę spoczywa na całej kulturze europejskiej.

Poeta walczy z pustosłowiem, dąży do formy jak najbardziej skondensowanej. Do jednych z najważniejszych kategorii w jego poezji zalicza się milczenie, którego znakiem w wierszu jest nagła pauza, miejsce dla emocji. W ten sposób wyraża się też bezradność człowieka wobec ogromu nie rozstrzygalnych problemów egzystencji. Milczenie to również przejaw lojalności wobec niesprawiedliwie pomordowanych.

Teksty z omówieniem:

Ocalony

https://www.youtube.com/watch?v=4DH4_z8Z8Y0

Warkoczyk

http://aleklasa.pl/gimnazjum/c305-wiersze/warkoczyk-rozewicz

W prozie krajowej

także widoczne były coraz wyraźniejsze naciski władz. Najgłośniejszym utworem tego okresu był Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego, powieść, która wzbudziła kontrowersje zarówno u władz, jak i u opozycji antykomunistycznej. Powstało wtedy wiele utworów o tematyce okupacyjnej. Były to m.in. Medaliony Zofii Nałkowskiej oraz opowiadania Tadeusza Borowskiego – ten ostatni po sukcesie opowiadań oddał swoje pióro na usługi najbardziej agresywnej propagandy komunistycznej.

Artyści pisarze, którzy nie potrafili tworzyć w zafałszowanej rzeczywistości zwykle udawali się na emigrację i tam kontynuowali swoją pracę (np. Czesław Miłosz, Jan Lechoń czy Kazimierz Wierzyński). Zdarzały się również jednostkowe przypadki twórców, którzy decydowali się pozostać w kraju i wybierali tzw. emigrację wewnętrzną - przestawali pisać, tracąc jednocześnie możliwość publikacji i niezbędne do życia środki; byli ustawicznie nękani przez władze, z czasem popadali w ubóstwo (np. Aleksander Wat czy Jerzy Szaniawski).

Na emigracji

bujnie rozwijało się życie literackie, w którym ważną rolę odgrywał Instytut Literacki w Paryżu, wydawca m.in. miesięcznika „Kultura” (od 1947). Nowe tomy poetyckie wydali: Czesław Miłosz, Kazimierz Wierzyński i inni. Mieszkający wArgentynie Witold Gombrowicz wydał powieść Trans-Atlantyk (1953) – bolesną groteskę polskości, Melchior Wańkowicz wydał Ziele na kraterze, Józef Mackiewicz – Drogę donikąd, Zofia Kossak-Szczucka – Przymierze i Błogosławioną winę, Herminia Naglerowa – Sprawę Józefa Mosta o losach polskich zesłańców w ZSRR. Gustaw Herling-Grudziński wydał przejmujące wspomnienia z łagru pt. Inny świat, które były tłumaczone na wiele języków. Inny pisarz-więzień łagrów, Jerzy Jochimek czekał na możliwość publikacji swoich książek aż do 2006 roku. Czesław Miłosz wydał esej Zniewolony umysł, w którym rzucił nowe światło na psychologiczne korzenie komunizmu. Rozwijała się też krytyka literacka.

Interpretacja:

Czesław Miłosz Który skrzywdziłeś

https://eszkola.pl/jezyk-polski/ktory-skrzywdziles-2483.html

LITERATURA OBOZOWA

W pierwszych powojennych latach głosem najdobitniejszym przemawiały w polskiej literaturze wspomnienia z obozów koncentracyjnych: Dymy nad Birkenau (1945) Seweryny Szmaglewskiej, Z otchłani (1946) Zofii Kossak-Szczuckiej, Listy spod morwy (1945) Gustawa Morcinka, oraz poświęcone temu tematowi utwory ściśle literackie: Czas nieludzki (1946) Stefana Otwinowskiego, Medaliony (1946) Zofii Nałkowskiej, opowiadania Tadeusza Borowskiego.

Wymienione utwory stanowią kanon tak zwanej literatury lagrowej, inaczej określaną obozową (od niemieckiego słowa „lager” oznaczającego „obóz”). Najogólniej rzecz ujmując, opisuje ona przeżycia autorów, którzy w czasie drugiej wojny światowej skazani byli na pobyt w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Niemal świeżo po odzyskaniu wolności, w swoich utworach ukazywali oni świat pozbawiony jakiegokolwiek porządku moralnego i kulturowego.

Bohaterowie literatury lagrowej zostali odarci z całego człowieczeństwa i zdegradowani jedynie do numeru identyfikacyjnego wytatuowanego na przedramieniu. W utworach tych weterani ukazywali okrutne mechanizmy panujące w hitlerowskich obozach zagłady, które prowadziły do masowej eksterminacji całych pokoleń ludzi. Literatura lagrowa przedstawia też bestialstwo i zezwierzęcenie nie tylko hitlerowców, ale i samych więźniów, których życie zdegradowane zostało jedynie do biologicznej egzystencji i walki o przetrwanie za wszelką cenę. Utwory byłych osadzonych wskazywały też na ciągły strach i poczucie zagrożenia oraz psychiczne i fizyczne cierpienie które towarzyszyło im przez cały czas pobytu w niemieckich lagrach.

Zofia Nałkowska w swoich pamiętnych Medalionach próbowała zmierzyć się moralnym aspektem obozów koncentracyjnych i wydarzeń, które działy się za drutami kolczastymi. Autorka ta stanowi swoisty wyjątek wśród twórców literatury obozowej, ponieważ sama nie była więźniem nazistowskiego lagru. Jako członkini Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich miała dostęp do dokumentacji i wywiadów, które umożliwiły jej napisanie Medalionów. Dzięki temu udało jej się osiągnąć nowy efekt. Opisała precyzyjne mechanizmy zagłady jako osoba z zewnątrz.

Jednak za najwybitniejszego przedstawiciela nurtu uważa się Tadeusza Borowskiego, autora głośnych opowiadań zawartych w tomie Pożegnanie z Marią. Utrzymane w behawiorystycznym tonie historie ukazywały pełne okrucieństwa i bezwzględności codzienne życie więźniów widziane oczami jednego z nich. Elementem najbardziej bulwersującym opinię publiczną była beznamiętność i obojętność narratora opowiadań, mylnie utożsamianego z samym Borowskim. Autor wielokrotnie tłumaczył, że człowiek jest istotą zdolną do przyzwyczajenia się do wszystkiego, a także uczynienia wszystkiego, byle przeżyć. Przesłanie utworów Borowskiego jest jasne: cały dorobek humanizmu, ludzkiej kultury, osiągnięcia naukowe wszystkich pokoleń – wszystko to przepadło za bramą z napisem Arbeit macht frei. Autor Pożegnania z Marią nie atakował jedynie faszyzmu, ale całą zachodnią kulturę, która mu się nie sprzeciwiła w zalążku, czyniąc ją współwinną niewyobrażalnej tragedii.

Literatura łagrowa (od rosyjskiego słowa „łagier” oznaczającego „obóz”) różniła się od lagrowej tym, że traktowała o przeżyciach więźniów radzieckich, a nie nazistowskich, obozów pracy. Drugą różnicą była oczywisty fakt, iż z powodów politycznych nie mogła się ona ukazywać w kraju, a jedynie na emigracji. Wielu twórców literatury łagrowej po wyjściu na wolność z radzieckiej niewoli opuściła państwa bloku związanego z ZSRR i wyjechała na Zachód, gdzie mogli tworzyć bez obaw przed represjami cenzury. Literatura łagrowa ma charakter emigracyjny. Zalicza się do niej relacje, listy, wspomnienia, reportaże, opowiadania i powieści. Najbardziej znany polski utwór to Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Z kolei najgłośniejszym przykładem rosyjskiej literatury łagrowej jest powieść Aleksandra Sołżenicyna Archipelag Gułag.

W utworach literatury łagrowej spotkamy się nie tylko z opisem okrutnych realiów życia w syberyjskich obozach pracy, ale również ze szczegółowymi relacjami z groteskowych procesów sądowych, żenujących śledztw, aktów oskarżenia opartych na kłamstwach, a także nieludzkich warunków panujących w aresztach śledczych. W odróżnieniu od niemieckich obozów koncentracyjnych, do sowieckich łagrów trafiały osoby skazane wyrokiem, co w praktyce oznaczało, że dosłownie każdy mógł zostać zesłany.

Zasadniczym elementem literatury łagrowej jest opis wycieńczającej i katorżniczej pracy, jaką musieli podejmować osadzeni. Polegała ona głównie na wycince drzew i budowaniu dróg, lecz większość z jej efektów była bezmyślnie marnowana przez Rosjan. Praca więźniów nie miała żadnej wartości, była jedynie karą, jaką musieli oni ponieść. Poza tym w literaturze łagrowej znaleźć możemy opisy zimnej północnej przyrody oraz niewielkich kazachstańskich wsi, które przez kołchozową gospodarkę skazane były na cierpienie głodu i nędzy. Dzieła zesłańców stanowiły świadectwo okrucieństwa, biedy i zacofania, jakie panowało na terenach ZSRR. Osoby, które trafiały tam z Polski lub z innych krajów czuły się niczym na innej planecie.

Lekcje wideo:

Opowiadania Tadeusza Borowskiego - koncepcja człowieka zlagrowanego

https://www.youtube.com/watch?v=hPNr4S4nLSg

"Ludzie ludziom zgotowali ten los" - "Medaliony" Nałkowskiej

https://www.youtube.com/watch?v=ZoGMnvw9w_8

Inny świat - streszczenie lektury

https://www.youtube.com/watch?v=h6FgZn2Pdmw

 

Opracował Rafał Nieściór